Nhìn lại sau ba năm thực hiện VietGAP trên rau, quả

Quy trình sản xuất nông nghiệp tốt cho rau quả tươi an toàn (VietGAP) có rất nhiều nội dung, tuy nhiên tập trung nhất là phải xây dựng các quy trình sản xuất đảm bảo được các yêu cầu: 1) Rau quả có chất lượng an toàn với hóa chất, thuốc BVTV và vệ sinh thực phẩm. 2) An toàn cho môi trường và sức khỏe người lao động trong quá trình sản xuất. 3) Xuất xứ của sản phẩm rau quả phải rõ ràng, để có thể truy nguyên được nguồn gốc.

Theo những nội dung nói trên, thực chất của sản xuất rau quả VietGAP không hoàn toàn phụ thuộc vào khoa học kỹ thuật, mà là chủ yếu phụ thuộc vào ý thức của người sản xuất và tiêu dùng và phương pháp tổ chức quản lý trong quá trình sản xuất và thị trường (tiêu thụ) là chính.

Sau ba năm vận động, chúng ta xem lại, đã thực hiện được những gì. Sau đây là một số ý kiến tham khảo.

1. Những kết quả đạt được và chưa được sau ba năm thực hiện VietGAP:

Nhìn chung, thông qua chương trình từ lâu người nông dân đã qua nhiều lớp huấn luyện sản xuất rau quả an toàn theo VietGAP. Nhiều người sản xuất đã biết phải làm gì để có thể sản xuất ra rau, quả có chất lượng an toàn. Bộ NN - PTNT và các tỉnh đã rất tích cực tổ chức, xây dựng những vùng sản xuất rau quả an toàn, sau đó tập huấn và kiểm tra cấp chứng chỉ VietGAP cho những cơ sở sản xuất tốt. Nhiều HTX, trang trại sản xuất thanh long, xoài, khóm, vú sữa, chôm chôm, bưởi, nhãn… đã được cấp chứng chỉ VietGAP/GlobalGAP. Có tỉnh đã cấp giấy chứng nhận VietGAP cho nhiều cơ sở sản xuất với hàng nghìn hecta cho một loại cây ăn trái như thanh long. Ngoài rau quả, phong trào VietGAP đã bắt đầu thâm nhập vào cây chè, cà phê, cây lúa…

Một số cơ sở sản xuất rau quả sau nhiều năm đã xây dựng được thị trường có yêu cầu tiêu thụ rau quả an toàn. Vì có đầu ra, tiêu thụ được sản phẩm, bán được giá nên họ duy trì quy trình sản xuất theo VietGAP/BlobalGAP rất thành công. Ví dụ như: Trang trại sản xuất rau Organik Dalat J.V - GlobalGAP của TS Bá Hùng ở Đà Lạt; HTX sản xuất thanh long GlobalGAP - Hàm Minh ở Bình Thuận; Trang trại sản xuất nho VietGap - Ba Mọi ở Ninh Thuận.

Tuy nhiên, những mô hình sản xuất rau quả duy trì sản xuất theo GAP thành công như trên còn quá khiêm tốn so với cuộc vận động rộng lớn trong cả nước. Nghiêm trọng hơn, vẫn còn quá nhiều cơ sở trồng rau lạm dụng thuốc hóa học có độ độc cao, chất kích thích sinh trưởng và phân đạm hóa học, đã làm ô nhiễm sản phẩm và môi trường đến mức báo động.

2. Những nguyên nhân tồn tại của cuộc vận động VietGAP.

Sở dĩ có những tồn tại trên, theo chúng tôi phong trào VietGAP còn những nhược điểm sau đây:

1/ Nhu cầu về sản phẩm sạch, an toàn trong cộng đồng người sản xuất và tiêu dùng chưa cao, nên chưa có động lực thúc đẩy sản xuất VietGAP. Ngoài những điển hình như nêu trên, việc triển khai xây dựng VietGAP chủ yếu thông qua các chương trình, dự án, chứ chưa thực sự là nhu cầu thị trường của người tiêu dùng và tập quán canh tác của người sản xuất.

2/ Nhận thức của lãnh đạo các cấp về tổ chức, chính sách VietGAP còn nhiều ý kiến khác nhau. Phần lớn các địa phương tiến hành sản xuất rau quả an toàn theo kiểu vận động phong trào. Có nơi đưa ra chủ trương có tính mệnh lệnh: Sản xuất rau đồng nghĩa với rau an toàn trong toàn tỉnh. Cách suy nghĩ như vậy chỉ thích hợp với gây nhận thức cho mọi người, nhưng không thích hợp với yêu cầu thuận mua vừa bán của cơ chế thị trường.

3/ Nhà nước và các bộ ngành chỉ đầu tư xây dựng mô hình sản xuất VietGAP nhưng chưa có chính sách, biện pháp hỗ trợ, nhất là chưa xây dựng đầu ra cho sản phẩm VietGAP.

4/ Trình độ các kiểm tra viên quá yếu, việc tổ chức huấn luyện, xây dựng các tổ chức cấp chứng chỉ VietGAP còn quá sơ sài. Vì vậy phần lớn nông dân chưa được huấn luyện đầy đủ nội dung của VietGAP, phần lớn người dân chỉ thấy rườm rà khó thực hiện. Nhiều nơi kiểm tra viên phải làm thay cho người sản xuất để hoàn thiện thủ tục để được chứng nhận. Cho nên nhiều địa phương tổ chức cấp chứng chỉ VietGAP rộng rãi một cách hình thức.

5/ Quy mô của nông dân sản xuất rau quả quá nhỏ lẻ, tổ chức HTX trong nông nghiệp còn quá yếu nên chưa tổ chức tập hợp được nông dân. Sự liên kết giữa nông dân và nhà doanh nghiệp chưa thật gắn bó. Vì vậy tổ chức VietGAP cho rau quả nói riêng, cho sản xuất nông nghiệp nói chung gặp rất nhiều trở ngại trong điều kiện sản xuất nhỏ lẻ.

6/ Cuối cùng tổ chức và quản lý thị trường rau quả an toàn chưa rõ ràng, minh bạch. Người tiêu dùng chưa thực sự an tâm về các sản phẩm rau, quả an toàn. Về xuất khẩu, lâu nay trái cây của chúng ta chủ yếu xuất đi các thị trường dễ tính, nhất là thị trường mậu biên Trung Quốc. Nhiều loại trái cây đạt GAP hay không GAP vẫn bán được một cách bình thường. Cứ như vậy, người sản xuất cảm thấy sản xuất theo VietGAP khá phiền toái và không được lợi gì.

Trong những nguyên nhân nói trên, quan trọng nhất vẫn là khâu tổ chức thị trường tiêu thụ rau quả an toàn trong nước và xuất khẩu chưa có hiệu quả như mong muốn. Thật ra, nếu có thị trường rau quả an toàn, minh mạch, một bộ phận nông dân vẫn có thể tổ chức sản xuất rau quả đạt tiêu chuẩn GAP, đáp ứng cho một bộ phận người tiêu dùng đang mong muốn mua được sản phẩm an toàn.

Từ tình hình nói trên, mặc dầu đã có sự vận động và chỉ đạo rất tích cực của các cấp chính quyền từ trung ương xuống địa phương, nhưng rất ít cơ sở sản xuất duy trì sản xuất GAP. Vấn đề lo lắng về an sinh xã hội đó là sự quan tâm của Nhà nước, còn người sản xuất và kinh doanh, đa phần họ chỉ chú trọng tiêu thụ được sản phẩm và lợi nhuận là trên hết. Trong lúc đó nhận thức đại bộ phận người tiêu dùng Việt Nam chưa nhận thức đầy đủ về sự quan trọng của thực phẩm an toàn. Đó là một nghịch lý, nếu cứ tiếp diễn như vậy làm sao có rau quả an toàn trên diện rộng trong giai đoạn hiện nay. Kết quả thực hiện VietGAP của chúng ta còn rất nhiều hạn chế cần phải rút kinh nghiệm và cải thiện để làm tốt hơn.

3. Những ý kiến đề xuất khắc phục

Như trên đã nêu, chỉ vài thập niên trước đây, nước ta xuất phát từ nền nông nghiệp thiếu thốn, chỉ lo đủ ăn là chính, nay vừa mới vươn lên xuất khẩu nông sản, người dân ta chưa có thói quen sử dụng nông sản thực phẩm an toàn. Vì vậy thị trường nông sản trong nước chúng ta hiện nay là nông sản có chất lượng thông thường là chính. Cuộc tổ chức vận động rau quả an toàn, mặc dầu có ý nghĩa hết sức quan trọng cho an sinh xã hội, nhưng cũng không thể làm nhanh ngày một ngày hai thành công được vì chưa có yêu cầu rộng rãi của thị trường. Tuy nhiên hiện nay trong người tiêu dùng ở nước ta cũng đã bắt đầu xuất hiện một lớp người có yêu cầu thực phẩm an toàn, sạch. Nếu thiết lập được thị trường tiêu thụ rau quả an toàn riêng cho họ, thì người mua sẽ rất an tâm mua sản phẩm đạt yêu cầu mình muốn, từ đó người sản xuất rau quả an toàn cũng sẽ tồn tại được một cách vững chắc. Về giá cả của rau quả an toàn cao thấp ra sao sẽ do thị trường quy định. Nhưng theo chúng tôi, nếu thỏa mãn được chất lượng an toàn và có địa chỉ rõ ràng, chắc chắn rau quả an toàn sẽ có giá cao hơn rau quả thường. Về vấn đề xây dựng thị trường rau quả an toàn chúng tôi xin tham gia một số ý kiến như sau:

- Tổ chức siêu thị chỉ phải bán rau quả an toàn:Hiện nay ở các tỉnh của cả nước đều có hệ thống siêu thị khá vững mạnh. Siêu thị là một tổ chức có tiềm năng kinh tế, có ý thức khoa học kỹ thuật, có mạng lưới liên kết với người sản xuất, nhất là sản xuất rau quả. Đã đến lúc Nhà nước có thể quy định: rau quả đưa vào siêu thị phải là rau quả an toàn được chứng nhận theo VietGAP. Người sản xuất và người tiêu thục có quyền chọn chất lượng rau quả: Nếu mua rau quả thông thường, ra các chợ. Nếu kiểm tra rau quả trong siêu thị, phát hiện không vệ sinh an toàn, siêu thị sẽ bị phạt nặng. Để có nguồn rau quả an toàn, siêu thị tự tổ chức và quản lý có sự hỗ trợ của chính quyền địa phương. Có như vậy, dần sẽ có thị trường thực phẩm, nông sản vệ sinh an toàn. Thông qua siêu thị Nhà nước có thể tổ chức, quản lý rau quả an toàn một cách hiệu quả.

- Đẩy mạnh xuất khẩu rau quả ra các thị trường khó tính:Bên cạnh thị trường xuất khẩu dễ tính theo mậu biên Trung Quốc, dần ta phải xây dựng hệ thống xuất khẩu rau quả ra thị trường khó tính, đòi hỏi chất lượng cao, vệ sinh an toàn, như Nhật Bản, các nước châu Âu, châu Mỹ. Sau đó là các thị trường như Đài Loan, Hàn Quốc. Những thị trường này rất cần rau quả nhiệt đới có chất lượng và an toàn vệ sinh. Kinh nghiệm cho thấy, mấy năm qua, một số cơ sở sản xuất rau quả của Việt Nam sống rất bền chặt với thị trường này như đã nói trên.

- Tổ chức liên kết giữa người sản xuất và doanh nghiệp:Đối với thị trường trong nước, nhiều siêu thị kinh doanh rau quả an toàn. Cũng có thể các nhà doanh nghiệp là nhà đóng gói, chế biến nông sản trực tiếp liên kết với HTX tổ chức nông dân sản xuất rau quả an toàn rồi cung ứng cho siêu thị. Đối với xuất khẩu rau quả có chất lượng cao, an toàn sang thị trường khó tính, vai trò của doanh nghiệp là hết sức quan trọng, vì hầu hết người sản xuất nông nghiệp Việt Nam chưa đủ sức vươn ra thị trường xuất khẩu, nhất là các thị trường khó tính mà lại có đối tượng kiểm dịch. Gần đây công ty Good Life của Nhật Bản, đóng tại Thành phố Hồ Chí Minh, đang xúc tiến tổ chức hướng dẫn cho nông dân trồng và sơ chế trái cây có chất lượng tốt, đạt yêu cầu vệ sinh an toàn thực phẩm, xử lý triệt để đối tượng kiểm dịch để xuất vào thị trường Nhật và một số thị trường khó tính khác. Công ty đang đầu tư nhà máy có công nghệ cao để xử lý đối tượng kiểm dịch, và sơ chế trái cây đại tiêu chuẩn vệ sinh an toàn để xuất sang các thị trường nói trên. Đây là một dấu hiệu tốt cho rau quả VietGAP.

- Trên đây là một số ý kiến xin trao đổi về sản xuất và thị trường rau, quả an toàn.