Hồ Chí Minh với động lực của cách mạng Việt Nam
Chân lý muôn thuở của lịch sử phát triển xã hội Việt Nam: ý chí quật cường bất khuất chống ngoại xâm, chủ nghĩa yêu nước thương nòi, “quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”, là động lực duy nhấtcủa cách mạng Việt Nam hiện nay. Kết luận đó rất phù hợp với lời tuyên bố của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã được nêu cao trong nghị quyết của Hội nghị Trung ương lần thứ VIII Đảng Cộng sản Đông Dương khi thành lập Việt Nam độc lập đồng minh hội - Việt Minh.
Theo Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, người Đảng viên cộng sản vĩ đại đầu tiên của nước ta: Không phải giải quyết vấn đề giai cấp rồi mới giải quyết được vấn đề dân tộc, có thể phải như thế ở các nước tư bản phát triển Tây phương. Mà ngược lại đối với xã hội Việt Nam, hoàn cảnh Việt Nam, con người Việt Nam, chỉ có giải phóng dân tộc thì mới giải phóng được giai cấp. Mà có lẽ đối với cá dân tộc nhỏ yếu khác đang là nô lệ của chủ nghĩa đế quốc thực dân tư bản hiện đại, cũng phải như thế. Nghĩ cho sâu thì chính giải phóng dân tộc là đã bao hàm một phần giải phóng giai cấp và tạo tiền đề cho giải phóng giai cấp. Chúng ta hoàn toàn nhất trí với sự nhận định nêu dưới đây của Đại tướng Võ Nguyên Giáp:
“Theo Người (Hồ Chí Minh) chủ nghĩa dân tộc là một động lực lớn của đất nước và đại đoàn kết dân tộc trên nền tảng liên minh của giai cấp công nhân với nông dân và trí thức là một chiến lược cách mạng to lớn của cách mạng Việt Nam ” (V.Đ.H nhấn mạnh).
Trước hết, tôi hoan nghênh ý kiến của Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã nêu bật lên vị trí của trí thức đứng ngang hàng với công nôngcoi như là nền tảng của khối đoàn kết dân tộc trong liên minh thống nhất dân tộc (tức là Mặt trận Việt Minh) để cùng chiến đấu đánh đổ chế độ thực dân Pháp. Đó là một sáng tạo lớn của người cộng sản Nguyễn Ái Quốc, căn cứ vào thực tế xã hội Việt Namvà thực tiễn ngàn đời đấu tranh chống ngoại xâm của nhân dân Việt Nam . Thời gian sau này, Tiến sĩ Nguyễn Văn Huyên, nhà dân tộc học trẻ lỗi lạc nghiên cứu nền văn minh Việt Nam, đã nêu vị trí, vai trò của Ông Đồở các làng xã Việt Nam. Ông Đồluôn luôn đứng trong hàng đầu phất cờ khởi nghĩa đánh quân xâm lược nước ngoài và xây dựng đời sống nông thôn dân chủ hoà bình. Nền tảng công-nông-trícủa khối đại đoàn kết toàn dân đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh đưa vào Chính cươngvà Điều lệcủa Đảng Lao động Việt Nam trong đại hội đầu năm 1951 (thế mà 20 năm trước, ta nhớ lại năm 1931 “người ta” đã đặt trí thức lên hàng đầu của lực lượng phản động cần phải “đào tận gốc, trốc tận rễ”!). Điểm quan trọng hơn mà chúng ta cần hoan nghênh trong câu viết của Võ Đại tướng đã dẫn ở trên là điểm nói về chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh, chủ nghĩa dân tộc là một động lực lớncủa đất nước. Riêng tôi mạnh dạn nêu lên thắc mắc về chữ “Một” cũng như chữ một trong câu “đại đoàn kết dân tộc là một chiến lược cách mạng to lớn”. Tôi e rằng với chữ “một” dùng như thế thì trọng lượng giá trị yêu nước và chiến lược đại đoàn kết toàn dân có bị giảm nhẹ đi phần nào không? Do đó mà quan điểm đặt dân tộc trùm lên giai cấp của Hồ Chí Minh phản ánh trong câu đó có phần nào bị mờ mờ đi hay không? Tôi mạo muội đoán rằng có lẽ Võ Đại tướng muốn tranh thủ được dễ dàng sự nhất trí đối với xung quanh mình trong hoàn cảnh mà mọi người còn sùng bái quan điểm chính thống của Đại hội VI Quốc tế Cộng sản và của Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Đông Dương hồi ấy. Dầu sao thì “hạt sạn” gờn gợn trong câu nói trên của Võ Nguyên Giáp càng làm nổi bật lên sự dũng cảm phi thường tiềm ẩn trong thái độ chính trị của người đảng viên cộng sản Nguyễn Yêu Nước giác ngộ cao chủ nghĩa Mác - Lênin; một mặt ông vui vẻ chấp hành nghị quyết của cả Trung ương Đảng mình lẫn Trung ương Quốc tế Cộng sản hồi ấy, mà mặt khác vẫn kiên quyết bảo lưu và bảo vệ sự suy nghĩ riêng độc lập của mình - người cộng sản lớn Nguyễn Ái Quốc đồng thời là người nho sĩ xứ Nghệ, “uy vũ bất năng khuất”.
Năm năm sau, trong cuốn sách: Điện Biên Phủ, điểm hẹn lịch sử, góp vào việc chuẩn bị lễ kỷ niệm 50 năm chiến thắng Điện Biên Phủ, Võ Đại tướng có bổ sung ý kiến của mình về động lực của cách mạng Việt Nam, thì thắc mắc của tôi đã được giải toả; Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã viết ở trang 423 của cuốn sách:
“Nguyễn Ái Quốc là người cộng sản duy nhất ở những thập niên đầu thế kỷ đã nhìn thấy sức mạnh to lớn nằm ngay trong toàn thể đồng bào mình đang sống kiếp nô lệ(tôi nhấn mạnh - V.Đ.H). Đó là sức mạnh tiềm ẩn trong những tầng sâu văn hoá Việt Nam . Nền văn hóa đã giúp cho dân tộc nhỏ bé nằm ven châu thổ sông Hồng tồn tại qua một ngàn năm đô hộ của kẻ xâm lược. Nền văn hoá với triết lý sống là chủ nghĩa yêu nước, đã cố kết cả dân tộc, tạo nên tinh thần bất khuất, nghị lực và những sáng tạo phi thường, nhiều lần đánh bại những kẻ thù xâm lược mạnh hơn mình gấp bội trong suốt chiều dài lịch sử.
Đem sức ta mà giải phóng cho ta. Phát hiện lớn đầu tiên của Nguyễn Ái Quốc trong sự nghiệp cách mạng là tinh thần chủ động và tự lực; biết phát huy nội lực, một dân tộc thuộc địa có khả năng tiến hành đấu tranh tự giải phóng, mang lại độc lập, tự do, hạnh phúc cho dân mình, và từ đó có thể góp phần cho cách mạng vô sản chính quốc đi tới thành công.
Nhân đây chúng ta hãy quay lại với sự sáng tạo còn vô cùng độc đáo của Nguyễn Ái Quốc thời trẻ vào những năm đầu thập kỷ 20 thế kỷ trước: Anh đã khẳng định rằng dân thuộc địa Việt Nam ta quật cường nổi dậy sẽ có đủ khả năng chặt đứt “cái vòi” thứ hai của con “Đỉa hai vòi”, và bằng cách đó sẽ làm suy yếu cái “vòi” thứ nhất đang hút máu dân nghèo ở chính quốc, tạo điều kiện thuận lợi cho cách mạng vô sản ở chính quốc tiến lên. Như vậy là Nguyễn Ái Quốc đã phát triển lý luận Mạc - Lênin về vấn đề giải phóng thuộc địa, tức là khả năng dùng động lực dân tộc, tố chất cách mạng cơ bản của cuộc giải phóng thuộc địa để đẩy thêm sức mạnh cho cách mạng vô sản ở chính quốc. Thì thực tiễn cách mạng Việt Nam từ 1930 cho đến 1954, “năm chiến thắng Điện Biên Phủ lẫy lừng năm châu, chấn động địa cầu”, đã chứng minh sự đúng đắn của luận điểm Nguyễn Ái Quốc, táo bạo và thông minh tuyệt vời! Xứng đáng được sánh với luận điểm của lãnh tụ vô sản Lênin khi ông khẳng định rằng cách mạng vô sản có thể nổ ra và thắng lợi ở một nước riêng lẻ, dù nước ấy còn là một nước nông nghiệp lạc hậu với một nền công nghiệp chưa phát triển.
Càng nghĩ chúng ta càng thấm luận điểm sáng tạo của Nguyễn Ái Quốc đã được ông nêu ra, viết trên giấy trắng mực đen trong Đường kách mệnh, giảng ở lớp đào tạo cán bộ chính trị đầu tiên của mình ở Quảng Châu vào những năm mà đảng chưa ra đời. Xin bạn đọc chú ý: Võ Nguyên Giáp còn viết thêm trong sách Điện Biên Phủ của mình:
“Với Đường kách mệnh, lòng yêu nước truyền thống “Nam quốc sơn hà, Nam đế cư” của dân tộc, hoà quyện với tinh thần Quốc tế vô sản, tư tưởng nhân văn thời đại mới là tư tưởng chủ nghĩa xã hội, trở thành lòng yêu nước - yêu dân - yêu nhân loại. Nó không chỉ huy động toàn thể người dân Việt từ Bắc chí Nam, mà còn đoàn kết các dân tộc Đông Dương, tranh thủ sự ủng hộ của nhân dân chính ở nước xâm lược, và cả loài người tiến bộ trong công cuộc chiến đấu giành lại độc lập, tự do”.
Đến 3-2-1930, như ta đã biết, thì Nguyễn Ái Quốc, theo yêu cầu của Quốc tế Cộng sản và nhân danh tổ chức này, đã đứng ra thống nhất ba nhóm cộng sản ở Việt Nam thành “Đảng Cộng sản Việt Nam”. Anh soạn thảo và đưa ra Hội nghị thống nhất để bàn và quyết định “Chính cương vắn tắt”, “Sách lược vắn tắt”, “Điều lệ vắn tắt”. Như vậy là giai cấp công nhân Việt Nam đã chính thức có đảng của mình. Rồi đảng nộp đơn xin gia nhập Quốc tế Cộng sản (đơn này đã được chấp nhận ở Đại hội Quốc tế Cộng sản lần thứ VII) thật là danh chính ngôn thuận. Điều ở đây chúng ta chú trọng là: cần thấy rõ đặc điểm của phong trào vô sản ở Việt Nam, để làm nổi bật lên tính chất đại diện cho ai của đảng Việt Nam .
Nguyễn Ái Quốc đã phân tích và lập luận, căn cứ vào hoàn cảnh thực tế của xã hội và lịch sử nước ta mà viết cô đọng như sau:
“Xứ ta là xứ thuộc địa, kinh tế phụ thuộc, nông nghiệp lạc hậu. Đảng Cộng sản Đông Dương (ra đời - V.Đ.H) xuất phát từ chỗ giác ngộ phản đế, ghét Pháp từ trước đến nay, nên trong hàng ngũ đảng có những thù gia tử đệ, cựu nho, trung tiểu địa chủ, phú nông, trung nông, giáo viên, học sinh, tiểu chủ, tiểu thương…, cùng với thợ xí nghiệp, một số công chức…, tổ chức hỗn hợp” (1).
Như vậy về mặt tổ chức rõ ràng Đảng Cộng sản Việt Nam (thành lập 1930), mang tính chất liên hiệp các giai cấp cách mạng (cũng như Lênin đã nói về nhà nước Dân chủ Nga vào đầu năm 1917). Nghĩa là tổ chức Đảng Cộng sản Việt Nam hồi 1930 rõ ràng mang tính chất mặt trận, một liên minh các giai cấp yêu nước. Còn về mục tiêu của Cách mạng Việt Nam thì chính cương, sách lược, điều lệ vắn tắt của Đảng Cộng sản Việt Nam đã đặt ra hai nhiệm vụ chiến lược đi song song: đánh đổ đế quốc thực dân Pháp và bọn phong kiến địa chủ tay sai, lập chính phủ Xô Viết công-nông-binh, để rồi sử dụng uy lực của nhà nước dân chủ kiểu mới ấy, sẽ dẫn dắt và đẩy mạnh ngày càng cao phong trào cách mạng vô sản tiến lên cách mạng xã hội chủ nghĩa tiêu diệt giai cấp đối tượng, giải phóng hoàn toàn quần chúng lao động, góp phần giải phóng toàn thể xã hội loài người.
Chúng ta cần nhấn mạnh, đặc điểm đó của Đảng Cộng sản Việt Nam , cả về mặt tổ chức lẫn chiến lược và sách lược. Rõ ràng “tố chất dân tộc” có vị trí vai trò quan trọng ít nhất là ngang hàng với tố chất giai cấp (giai cấp vô sản).
Nhích lên một bước cao hơn nữa: cuối năm 1940, Nguyễn Ái Quốc về Cao Bằng, cùng với trung ương đảng mình, họp Hội nghị lần thứ VIII để thành lập Việt Nam độc lập đồng minh hội, tức là mặt trận dân tộc thống nhất Việt Minh. Xin chú ý: mục tiêu độc lập dân tộc ta là mục tiêu duy nhất, cao cả của cách mạng Việt Nam trong giai đoạn trước mắt. Nhiệm vụ chiến lược của cách mạng Việt Nam đã được Chính cương và Điều lệ của Hội đặt lên hàng đầu là đánh đổ đế quốc chủ nghĩa Pháp và bọn tay sai bán nước.
Như vậy rõ ràng Đảng Cộng sản Việt Nam đã đặt tố chất dân tộc trùm lên tố chất giai cấp, làm cách mạng giải phóng dân tộc trước đã, để rồi tiến lên làm cách mạng vô sản. Trên kia chúng ta đã nêu rõ quan điểm của Nguyễn Ái Quốc ngay từ hồi 1920-1923 là tách biệt dứt khoát hai giai đoạn cách mạng ở Việt Nam . Tại sao Nguyễn Ái Quốc chủ trương như vậy? Chính là vì đã dựa vào sự phân tích xã hội Việt Nammột cách rất Mác-xít và đã căn cứ vào một sự tổng kết lịch sử xã hội Việt Nam trải qua ngàn đời đánh giặc ngoại xâm bằng sức lực của mình: đoàn kết dân tộc, đại đoàn kết toàn dân. Hiện nay các nhà triết học, sử học, chính trị học ở Việt Nam đã dần dần thống nhất được với nhau để đạt tới kết luận ấy, tức là đã khôi phục chân lý mà Nguyễn Ái Quốc đã phát hiện từ lâu. Sự nhất trí ấy là rất đáng quý, sau cả một thời kỳ kéo dài phạm lệch giáo điều tả khuynh hậu quả nghiêm trọng cho cách mạng Việt Nam .
Chúng ta nhiệt liệt hoan nghênh nhóm nghiên cứu đề tài: “Tư tưởng Hồ Chí Minh và con đường cách mạng Việt Nam ”. Đây là một đề tài có quy mô rộng lớn do một tập thể tác giả thực hiện. Đại tướng Võ Nguyên Giáp trực tiếp là chủ nhiệm đề tài và Viện nghiên cứu chủ nghĩa Mác - Lênin là cơ quan chủ trì, đã được hội đồng nghiệm thu đánh giá xuất sắc vào tháng 2 - 1997 (2).
Riêng tôi đã mạnh dạn nêu thắc mắc ở một đoạn trên, gây ra bởi chữ “một” của Võ Đại tướng đã dùng. Nhưng khi đọc thêm tác phẩm mới của Đại tướng, thì thắc mắc đã được giải toả. Âu con đường đi tìm chân lý khoa học thường là kỳ khu, phần nào giống như cuộc chiến đấu của dân tộc ta, thường là trường kỳ gian khổ, để bảo vệ độc lập tự do cho dân mình. Thường là phải: “đánh từng bước, thắng từng bước, khởi nghĩa từng phần tiến đến tổng khởi nghĩa”.
Ở Điện Biên Phủ thì thực tiễn chiến đấu đã khiến cho Võ Đại tướng đã phải thay khẩu hiệu: “đánh nhanh, thắng nhanh” bằng khẩu lệnh kịp thời ban ra: “đánh chắc, tiến chắc”. Thế là đại thắng! Thực dân Pháp đầu hàng, chịu rút khỏi Đông Dương và dân ta bắt đầu đào mồ chôn chủ nghĩa đế quốc Pháp, có thể là tạo điều kiện sẽ chôn cả toàn thể chế độ thực dân tư bản chủ nghĩa.
Hồ Chí Minh là hiện thân của Đại Nghĩa, Chí Nhân của nền văn hiến Hoà Bình Việt Nam, hơn nữa của lòng thương nhân loại lao khổ, lòng thương các dân tộc nhỏ yếu bị áp bức; “thương người như thể thương thân”. Việt Nam hồn, tinh hoa nhân nghĩa dân tộc hoà vào linh hồn của Ông. Nói một cách khác, chính Ông mang hồn của dân tộc Việt Nam . Chẳng thế sao một nhà văn Ấn Độ lại đã thốt ra lời khi nghe tin Bác Hồ qua đời:
“Hồ Chí Minh là một ít Gandhi một ít Lênin, và rất nhiều Việt Nam ”.
Hoàn toàn Việt Nam là đúng. Nhưng không chỉ có một ít Lênin. Hồ Chí Minh mang nhiều chất Lênin trong máu thịt. Có điều là máu Lênin đã hoà tan vào máu Hồ Chí Minh và máu Hồ Chí Minh thì đậm đặc chất máu Lạc Hồng.
Ta hãy nhớ lại tình hình chính trị cuối 1945: độc lập dân tộc mới giành lại được, thật như còn ngàn cân treo sợi tóc. Tây, Tàu, Đồng minh, lấy nê cần ngăn ngọn sóng cộng sản lan tràn ở Đông Dương và Đông Nam Á mênh mông, nên họ hè nhau hùng hổ “nhập Việt”, định “cầm Hồ diệt cộng” trong Chính phủ cách mạng nhân dân lâm thời nước Việt Nam dân chủ cộng hoà còn trứng nước. Cho nên để chặn tay bịt mồm bọn chúng cùng các bọn “ác ôn, ác khẩu” khác, Hồ Chí Minh đề xuất ý kiến táo bạo với Trung ương Đảng của mình, ta nói táo bạo mà thật là chí công vô tư, hoàn toàn vì đại nghĩa dân tộc: Ban chấp hành Trung ương nhất trí với ý kiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh: Đảng Cộng sản Đông Dương chủ động tuyên bố tự giải thể. Nhiều đảng viên nghe được tin sửng sốt, có người đau xót quá phát khóc… nhưng được giải thích thì nhiệt liệt tán thành quyết định ấy. Một quyết định vừa sáng suốt, vừa hợp lòng dân đông đảo, lại rất lợi nữa chứ? Hồ Chí Minh tranh thủ được tức thì dư luận quốc tế công bằng, dân chủ, hoà bình; trong khi đó thì tổ chức đảng hoá thân vào tổ chức của Mặt trận Việt Minh. Chỉ cần nhớ rằng với 5.000 đảng viên Cộng sản trên khắp cõi Đông Dương mà Đảng đã cùng với Mặt trận Việt Minh lôi cuốn được hàng triệu quần chúng nhân dân thuộc mọi giai cấp, giàu nghèo, sang hèn đứng lên đương đầu thắng lợi với quân đội Thiên Hoàng giành lấy chính quyền về tay mình; “chính quyền mạnh mẽ và sáng suốt” của nhân dân, đủ sức bảo vệ cho cách mạng và cho chế độ mới, một chính quyền chưa tìm thấy ở đâu trong cả vùng Đông Nam Á mênh mông. Đấy là thực tế đang sống. Còn về lý thuyết cách mạng thì liền với quyết định trên (Đảng Cộng sản tự giải tán) xuất hiện một tổ chức mới, hiền lành mà đầy ý nghĩa: Hội nghiên cứu chủ nghĩa Mác. Vậy trên thực tế Hồ Chí Minh có mất gì đâu. Có người nói thì thầm: Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh thật là một vị “vua cờ người”. Quả vậy ông đã được cả dư luận chân chính trong ngoài ủng hộ Việt Minh giành được thế ăn nói, lại giành được thời gian để xây dựng và phát triển lực lượng. Đối với các lực lượng đối lập (trong đó không phải có ít những phần tử biết điều và sạch sẽ), thì Chính phủ Nhân dân lâm thời mở rộng hàng ngũ trở thành Chính phủ Liên hiệp lâm thời, trong đó những tổ chức đối lập kia dựa dẫm vào nước ngoài đều có đại diện đứng ngang hàng với các đại biểu Việt Minh. Chính phủ Nhân dân lâm thời mở rộng ấy long trọng tuyên bố lãnh trách nhiệm tổ chức cuộc Tổng tuyển cử tự đo để bầu ra Quốc hội.
Thực tiễn đấu tranh chính trị cuối 1945 chứng tỏ phong trào cách mạng đang vững vàng tiến lên, là nhờ Hồ Chí Minh đã vững tay lái thực hiện đường lối cách mạng giải phóng dân tộc, coi động lực của cách mạng Việt Nam là toàn dân đoàn kết. Hồ Chí Minh tin tưởng tuyệt đối ở lòng yêu nước của toàn dân, ở chủ nghĩa yêu nước của dân tộc Lạc Hồng, ở tinh thần ý chí quật cường bất khuất của mọi tầng lớp nhân dân, sẵn sàng xả thân vì độc lập tự do của nước mình và dân mình, đồng thời tôn trọng độc lập tự do của các nước khác, hơn thế nữa sẵn sàng đồng cảm đồng tình với các dân tộc nhỏ yếu xung quanh mình:
Nhưng có người hỏi: tại sao Hồ Chí Minh lại từng khẳng định rằng: chỉ có chủ nghĩa Mác – Lênin, chủ nghĩa Cộng sản và Đảng Cộng sản là mới có thể giải phóng được nhân dân lao động và các dân tộc bị áp bức? Thì đúng như thế: Chủ nghĩa Cộng sản, Đảng Cộng sản đã vận động được toàn dân khởi nghĩa từng phần đi đến Tổng khởi nghĩa tháng 8 thắng lợi. Tuy thắng lợi còn mỏng manh, cần phải củng cố và tiếp tục đấu tranh gian khổ hơn nữa, nhưng với đường lối và chiến lược vừa nói thì Việt Minh sẽ dẫn dắt toàn dân đấu tranh cho đến giành được độc lập hoàn toàn dân chủ thực sự, mưu cầu hạnh phúc cho toàn dân.
Chủ nghĩa Mác - Lênin đã khơi dậy và bồi dưỡng ngày càng cao ý thức giai cấp cho Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. Tuy nhiên Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh lại phát hiện ra một chân lý còn sâu sắc hơn nữa là động lực dân tộc, phù hợp với hoàn cảnh Việt Nam và tâm lý, hoài bão của người dân Việt Nam. Chân lý đó không có gì ngược lại với luận thuyết Mác - Lênin về giai cấp và đấu tranh giai cấp. Có điều là: Cả dân tộc Việt Nam là một khối giai cấp “vong quốc nô”, cả khối giai cấp ấy đang bị giai cấp tư sản thực dân đè đầu cưỡi cổ, mà đế quốc thực dân Pháp lại là một bộ phận của chủ nghĩa tư bản qui mô thế giới trong thời hiện đại văn minh công nghiệp. Chính Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh có nhãn quan giai cấp và đấu tranh giai cấp trên mức cao, quy mô quốc tế, thì ý thức giai cấp lại càng sắc nhọn. Ông vẫn là người cộng sản giác ngộ cao hơn bất cứ người cộng sản nào, chính vì nhớ rằng bản thân vong quốc nô, loại cùng khổ nhất thế gian, giác ngộ cao cực kỳ về quyền bình đẳng dân tộc và quyền dân tộc tự quyết. Chính nhờ tinh thần “Ái quốc” được tinh luyện cao độ mà ông đã trở thành người chiến sĩ Quốc tế kiên cường và sáng suốt - học trò xứng đáng của Mác và Lênin.
______________
1. Văn kiện Đảng 1930-1945, Hà Nội, 1977, tập I, trang 287 (viện dẫn theo sách Võ Nguyên Giáp chủ biên, sách đã dẫn). “Thù gia tử đệ” tức là con em những gia đình vốn có hận thù với giặc pháp (V.Đ.H).
2. Ban chủ nhiệm đề tài: Đại tướng Võ Nguyên Giáp cố vấn chương trình, GS Đặng Xuân Kỳ: chủ nhiệm chương trình, PGS Trần Thành: phó chủ nhiệm chương trình; Đại tá, PGS Nguyễn Văn Trung: thư ký khoa học; Đại tá Nguyễn Văn Huyên: ủy viên.
Nguồn: Xưa và Nay, số 243, 9/2005, tr 4 - 8
