Đấu tranh phòng, chống tội phạm rửa tiền ở Việt Nam trong tình hình mới

Thực tế kinh nghiệm từ các nước phát triển cho thấy, tội phạm rửa tiền thường sử dụng các nước đang phát triển với hệ thống quản lý tài chính tiền tệ còn hạn chế, pháp luật chưa hoàn thiện làm địa bàn đầu tư, “tẩy rửa tiền”. Theo đánh giá của Đội đặc nhiệm chống rửa tiền quốc tế (FATF), thì “Tội phạm tẩy rửa tiền là một loại tội phạm hình sự quốc tế nguy hiểm gần đây diễn ra rất phức tạp, nó trở thành nỗi ám ảnh, đe dọa nghiêm trọng an ninh kinh tế của các quốc gia”, và hàng năm có khoảng 300-500 tỷ USD được tẩy rửa trên thế giới từ các vụ buôn bán trái phép các chất ma túy và hàng trăm tỷ đô la từ các hoạt động phạm tội khác như buôn bán rượu lậu, thuốc lá, sách báo khiêu dâm, cờ bạc, mại dâm, buôn bán người, buôn bán vũ khí. Để đấu tranh có hiệu quả với loại tội phạm này ở nước ta, chúng tôi xin trao đổi một số vấn đề nhận thức lý luận về tội phạm rửa tiền và bản chất của nó.

Rửa tiền là một tập hợp những hành động nhằm che giấu nguồn gốc đồng tiền có được bằng các hoạt động buôn lậu, buôn bán ma túy, tham nhũng… Thuật ngữ “rửa tiền” (money laundering) là một thuật ngữ hình tượng diễn tả một cách bóng bẩy nhưng khá chính xác hành động nhằm tẩy sạch đồng tiền… Bản thân đồng tiền, như một tục ngữ phương Tây đã từng nói, “vốn không có mùi”, có nghĩa dù bẩn dù sạch nó vẫn được mọi người quý trọng như nhau vì đều có quyền năng “có tiền mua tiên cũng được”. Nhưng đồng tiền phi pháp, theo một nghĩa bóng, là những đồng tiền đã bị nhuốm bẩn vì tội ác, thậm chí vấy máu. Bọn tội phạm khi có được những đồng tiền đó, thường tìm cách “rửa” chúng, tức là muốn biến chúng trở thành những đồng tiền “sạch”, những đồng tiền có nguồn gốc hợp pháp, để cho những tài sản mà chúng mua được từ những đồng tiền đó sau này cũng mang tính chất hợp pháp, có thể chuyển nhượng, mua bán một cách hợp pháp, công khai và để lại cũng một cách hợp pháp, với tư cách là di sản thừa kế cho con cái của chúng sau này, khi mà đã “rửa tay gác kiếm”.

Trên thế giới, tội phạm rửa tiền không phải là loại tội phạm mới phát sinh, mà nó đã có lịch sử tồn tại ở các nước tư bản phát triển từ nhiều thế kỷ trước và đã thu hút sự quan tâm, lo ngại của cả cộng đồng quốc tế. Nói đến tội phạm rửa tiền, thì cũng chính là nói đến những “tội ác phía sau nó”. Thực tiễn đã chứng minh, những kẻ phạm tội luôn tìm mọi cách che giấu nguồn gốc của các đồng tiền có được từ các tội ác do chúng thực hiện, hòng xóa sạch dấu vết các hành động phạm tội của họ. Ngày nay, do sự bùng phát của nạn tham nhũng tại nhiều quốc gia, cùng với nạn buôn bán ma túy, buôn lậu khí, cướp biển, mại dâm, cơ bạc… trên phạm vi toàn cầu với doanh số mỗi năm ước tính đến hàng trăm, hàng ngàn tỷ USD, thêm vào đó là các tổ chức khủng bố quốc tế với khả năng tài chính lớn và nhu cầu cung cấp tiền cho mạng lưới khủng bố trên toàn thế giới rất lớn, đã khiến cho việc rửa tiền trở thành một dịch vụ béo bở cho một thị trừơng ngày càng rộng lớn, do đó hoạt động ngày càng trở nên tinh vi hơn, khéo léo hơn với kỹ thuật cao cấp hơn. Không những nó giúp cho những kẻ chủ mưu, những “ông trùm” thoát khỏi sự trừng phạt của pháp luật, nang nhiên trở thành những ông chủ giàu có, lương thiện, mà còn tạo điều kiện cho việc phát triển các mạng lưới khủng bố tại nhiều quốc gia, mang lại những hậu quả khó lường đối với vấn đề an ninh của mỗi quốc gia và cộng đồng quốc tế. Rửa tiền đang là một mối đe dọa nguy hiểm đặt ra cho toàn thế giới, đòi hỏi sự hợp tác cũng mang tính chất toàn cầu của các quốc gia trên thế giới nhằm ngăn chặn hiểm họa này. Nhiều điều ước quốc tế về phòng chống rửa tiền đã được thông qua, các công ước về phòng chống và kiểm soát ma túy của Liên Hợp Quốc cũng có những quy định chặt chẽ về phòng chống rửa tiền từ các hoạt động liên quan đến ma túy, buôn lậu ma túy. Gần đây nhất tháng 12 năm 2000, vào năm chuyển giao thế kỷ, Liên Hợp Quốc đã tổ chức ký kết “Công ước quốc tế về đấu tranh chống tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia” với sự tham gia của hơn 100 nước, trong đó cũng xác định rửa tiền là tội phạm hình sự quốc tế đặc biệt nguy hiểm. Tại Công ước chống hối lộ quan chức nước ngoài trong giao dịch kinh doanh quốc tế OECD (Điều 9) cũng khuyến cáo các quốc gia thành viên chủ động đấu tranh ngăn chặn hoạt động rửa tiền và hình sự hóa trong pháp luật nội địa, đặc biệt tại Công ước Luật Hình sự về tham nhũng của Ủy ban Bộ trưởng của Hội đồng châu Âu (Điều 13) quy định chặt chẽ quy trình và hình thức xử lý hình sự, tịch thu tài sản đối với các hoạt động rửa tiền và hợp tac giữa các quốc gia để đảm bảo chống rửa tiền có hiệu quả…

Trong thời gian qua, Việt Namđã tham gia nhiều Công ước quốc tế trong đó có các điều khoản về chống rửa tiền và đã từng bước nội luật hóa các điều ước quốc tế trong pháp luật của Việt Nam . Có thể nói, việc triển khai các biện pháp phòng chống tội phạm rửa tiền là điều tất yếu trong tiến trình hội nhập.

Nghiên cứu cho thấy, có nhiều hình thức cũng như địa chỉ rửa tiền được giới tội phạm quốc tế chọn lựa. Những công ty ma, những sòng bạc, nhà hàng, tiệm kim hoàn, đại lý mua bán xe ô tô, các nhà môi giới tác phẩm nghệ thuật, các hoạt động xuất nhập khẩu, bệnh viện, trường học…đều là những địa chỉ rửa tiền quen thuộc. Tuy nhiên, quân bài được ưa chuộng nhất vẫn là Ngân hàng Thụy Sĩ, với chất lượng dịch vụ tốt và nguyên tắc tôn trọng bí mật khách hàng nổi tiếng vẫn được xem là điểm đến tốt nhất của các ông trùm, của các tổ chức tội phạm quốc tế, tuy rằng ngay từ thập niên 1980, nhà cầm quyền Thụy Sĩ và các ngân hàng đã nhận thức được mối nguy hiểm bị các tổ chức tội phạm quốc tế lợi dụng và do đó đã xây dựng các kênh thông tin và triển khai các mối liên lạc hợp tác chặt chẽ với các cơ quan phòng chống rửa tiền quốc tế.

Các ngân hàng thường được chọn lựa không những vì khả năng của chúng có thể giao dịch với các khoản tiền rất lớn, mà còn vì một khí đồng tiền lọt được vào tài khoản của ngân hàng, nó lập tức trở thành một đồng tiền sạch, từ đó có thể thực hiện được ngay các lệnh thanh toán với số lượng lớn đến bất kỳ đâu, mà không gây ra bất cứ một sự nghi ngờ gì về tính hợp pháp của chúng. Do đó, một trong các biện pháp chống rửa tiền thường được hệ thống ngân hàng các nước công nghiệp phát triển áp dụng là kiểm soát ngay từ đầu các khoản tiền mặt được nộp vào hệ thống ngân hàng.

Ở Việt Nam, tại Nghị định số 74?CP của Chính phủ đã quy định việc đưa vào danh sách cần theo dõi sát các giao dịch bằng tiền mặt của cá nhân và tổ chức thực hiện trong ngày trên mức 200 triệu đồng (hoặc tương đương) đối với các giao dịch tiền tệ và trên mức 500 triệu đồng (hoặc tương đương) đối với giao dịch tiền gửi tiết kiệm. Các nhà làm luật Việt Nam cho rằng, mức định lượng này đã đủ lớn để phải kiểm soát, so với thu nhập bình quân đầu người còn tương đối thấp của Việt Nam hiện nay, vì ở Mỹ, với mức thu nhập bình quân đầu người cao gấp 100 làn nước ta, nhưng chỉ cần nộp số lượng đến 10.000 USD tiền mặt vào ngân hàng là đã phải báo cáo (tại các nước EU, mức này là 15.000 euro).

Tuy nhiên, có một sự khác nhau cơ bản giữa nền kinh tế hầu nhu không sử dụng tiền mặt ở Mỹ và nền kinh tế tiền mặt của nước ta. Trong nền kinh tế của Mỹ và các nước công nghiệp phát triển khác, các giao dịch lớn chủ yếu được thực hiện qua hệ thống ngân hàng, các tỏ chức và cá nhân không sử dụng tiền mặt để thực hiện các giao dịch lớn. Họ đã quen gửi tiền vào ngân hàng và giao dịch thanh toán mọi thứ qua hệ thống này. Lâu dần, các chính phủ dựa theo tập quán này để thực hiện các biện pháp giám sát, kiểm soát hữu hiệu về thuế bằng cách quy định bắt buộc mọi giao dịch lớn đều phải thực hiện qua hệ thống ngân hàng. Hậu quả là toàn xã hội trở nên xa lạ với hiện tượng dùng tiền mặt để mua các tài sản có giá trị lớn, như nhà, mua xe ô tô, du thuyền, tàu lượn… hoặc những loại tài sản khác có giá trị lớn. Việc dùng một số lượng tiền mặt lớn (vài chục ngàn, vài trăm ngàn USD) để mua bán, giao dịch đều bị xem là những hiện tượng bất thường và không được những người làm ăn đàng hoàng chấp nhận. Không người lương thiện nào dám bán một tài sản có giá trị lớn của mình để nhận lại một số tiền mặt lớn. Không người lương thiện nào dám giữ một số lượng lớn tiền mặt trong nhà. Trừ khi chứng minh được là thắng canh bạc lớn tại các sòng bạc, một người tự nhiên có trong tay một số tiền mặt vài chục ngàn, vài trăm ngàn đô la Mỹ chắc chắn sẽ bị nghi ngờ về một nguồn gốc bất minh của số tiền đó. Hầu như chỉ có giới tội phạm, các tay buôn bán ma túy, buôn lậu vũ khí, buôn người hoặc các tổ chức khủng bố mới có trong tay những khoản tiền mặt lớn như thế. Ở các nước này, đồng tiền mặt, với số lượng lớn và tập trung được xem là đã bị nhuốm bẩn.

Ngược lại, trong những nền kinh tế đang phát triển, trong đó có Việt Nam , tiền mặt là phương tiện thanh toán phổ biến nhất. Không chỉ tiền mặt bản xứ, vàng, đô la Mỹ cũng được sử dụng rộng rãi trong việc mua bán các loại hàng hóa, tài sản có giá trị lớn. Việc mua bán các tài sản, hàng hóa như nhà cửa, xe cộ, đất đai với giá trị tương đương hàng tỷ đồng, hàng trăm, hàng ngàn lượng vàng, hàng trăm ngàn USD vẫn xảy ra tương đối phổ biến. Các giao dịch như thế đều đã được xã hội mặc nhiên thừa nhận, hơn nữa còn tỏ ra tiện lợi, nhanh chóng. Một thực tế việc giao dịch bất động sản ở các thành phố lớn như Tp. Hà Nội, Tp. Hồ Chí Minh trong thời gian qua cho thấy, nhiều căn biệt thự lớn được giao dịch có mệnh giá lên đến hàng triệu USD, nhưng số lượng được thanh toán qua ngân hàng là không đáng kể. Về lý thì tiền do Ngân hàng Nhà nước Việt Nam phát hành có hiệu lực thanh toán không hạn chế trên toàn lãnh thổ Việt Nam, vì vậy, việc mua bán này không hẳn đã là vi phạm pháp luật, nhưng việc kiểm soát là không thể. Bên cạnh đó, Nhà nước ta cũng chưa có quy định nào về việc hạn chế và kiểm soát thanh toán tiền mặt cho các giao dịch có giá trị lớn. Như vậy, nếu những đồng tiền được tẩy rửa bằng cách mua bán bất động sản trong trường hợp này được tiến hành đơn giản, hiệu quả và không gặp trở ngại gì, khi bán đi nó sẽ là đồng tiền “sạch” đã hợp pháp mà không cần phải thông qua hệ thống ngân hàng. Theo đó, nó được xã hội thừa nhận tính hợp pháp, không cần quy trình tẩy rửa phức tạp mà cũng vẫn không bị “lộ tẩy”.

Theo phân tích trên có thể thấy, nếu với mục tiêu chống rửa tiền, biện pháp giám sát các lượng tiền gửi vào hệ thống ngân hàng ở một mức nhất định có thể chỉ ngăn chặn được phần ngọn, mà chưa đánh thẳng vào phần gốc, chưa kể có thể xẩy ra những tác động phụ không mong muốn đối với những người gửi tiền lương thiện nhưng ngại phiền phức và cả đối với hệ thống ngân hàng nước ta đang nỗ lực thu hút nguồn tiền mặt… việc phân biệt “tiền sạch”, “tiền bẩn” cho mục tiêu chống rửa tiền cần phải được thực hiện ngay từ từ các giao dịch ngoài hệ thống ngân hàng. Chính các giao dịch có giá trị lớn ngoài hệ thống ngân hàng mới cần được giám sát và kiểm soát trước nhất. Việc mua nhà, mua đất, mua xe muốn được đóng thuế trước bạ hợp lệ, tức là muốn được công nhận hợp pháp, phải được thanh toán thông qua ngân hàng. Điều này sẽ khuyến khích việc người dân gửi tiền vào và thanh toán qua hệ thống ngân hàng. Cần phải xây dựng cho cộng đồng xã hội thói quen, tập quán thanh toán không dùng tiền mặt. Một hệ thống giám sát phòng chống tội phạm, đặc biệt là tội phạm rửa tiền, chỉ có thể trở nên hữu hiệu nếu được xây dựng trên nền móng đó. Chính điều đó mới quyết định kết quả thành công của biện pháp chống rửa tiền, cho dù nó sẽ là một nỗ lực lâu dài. Nền kinh tế tiền mặt, từ lâu vốn được xem là thiên đường của bọn rửa tiền, sẽ chỉ kết thúc vai trò đó khi nó không còn là một nền kinh tế tiền mặt.

Thời gian qua ở nước ta, nhiều băng nhóm tội phạm bị triệt phá, trong số đó không ít các đối tượng có hiện tượng hợp pháp hóa tiền, tài sản có được từ các hoạt động phạm tội bằng các thủ đoạn khác nhau như mua nhà, đất, xe ô tô, cổ phần… đứng tên họ hàng, anh em hoặc người khác gây khó khăn cho công tác điều tra, xử lý. Bên cạnh đó, nhiều dấu hiệu cho thấy đã có một số tập đoàn tư bản, doanh nghiệp nước ngoài đầu tư vào Việt Nam có những giao dịch tài chính nghi ngờ, có dấu hiệu rửa tiền nhưng việc điều tra xử lý còn gặp nhiều khó khăn.

Chúng ta còn thiếu một hành lang pháp lý đầy đủ để phòng chống rửa tiền, chưa có lực lượng chuyên trách về chống rửa tiền, thiếu một cơ chế đồng bộ để giám sát các giao dịch tài chính để phòng ngừa, ngăn chặn loại tội phạm này… Vì vậy, theo chúng tôi để nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng chống tội phạm rửa tiền ở nước ta cần thực hiện một số giải pháp sau:

Thứ nhất, hoàn thiện pháp luật về phòng chống rửa tiền

Trong thời gian qua, Đảng và Nhà nước ta cũng đặc biệt quan tâm đến phòng chống loại tội phạm này, năm 2005 Chính phủ đã ban hành Nghị định số 74/CP ngày 7/6/2005 về phòng chống rửa tiền; Bộ luật Hình sự năm 1985 và năm 1999 cũng đã quy định tội chưa chấp, tiêu thụ tài sản do người khác phạm tội mà có (Điều 250 – Bộ luật Hình sự) và tội hợp pháp hóa tiền, tài sản do phạm tội mà có (Điều 251-Bộ luật Hình sự) từng bước ngăn chặn hoạt động rửa tiền ở Việt Nam. Để phù hợp với pháp luật quốc tế và đáp ứng đòi hỏi thực tiễn đấu tranh phòng chống tội phạm này ở nước ta trong tình hình mới, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự ngày 16/9/2009 đã quy định tội rửa tiền tại Điều 251 Bộ luật Hình sự. Tuy nhiên, nghiên cứu các quy định trên cho thấy còn một số vấn đề bất hợp lý sau:

- Mức định lượng trong Nghị định 74/CP của chính phủ là chưa phù hợp vì thu nhập bình quân đầu người ở việt Nam là rất thấp, vì vậy, mức quy định theo dõi sát các giao dịch bằng tiền mặt của cá nhân và tổ chức thực hiện trong ngày trên mức 200 triệu đồng (hoặc tương đương) đối với các giao dịch tiền tệ và trên mức 500 triệu đồng (hoặc tương đương) đối với các giao dịch tiền gửi tiết kiệm là cao;

- Cần có quy định mang tính pháp quy để từng bước quản lý các giao dịch tài chính thông qua hệ thống ngân hàng;

- Ban hành quy chế phối hợp giữa ngân hàng với lực lượng chức năng chống rửa tiền. Đảm bảo bí mật cho khách hàng nhưng vẫn phải đảm bảo giám sát chống rửa tiền;

- Phải có hướng dẫn cụ thể hoặc quy định mức định lượng để truy cứu trách nhiệm hình sự về tội rửa tiền. Hiện nay, tại Điều 251 Bộ luật Hình sự đã quy định tương đối cụ thể về hành vi phạm tội nhưng chưa quy định mức độ cấu thành tội phạm, vậy rửa bao nhiêu tiền thì truy cứu trách nhiệm hình sự, bao nhiêu thì xử lý hành chinh ? Cần có hướng dẫn áp dụng.

Thứ hai, thành lập lực lượng chuyên trách về phòng, chống rửa tiền

Hiện nay tội phạm rửa tiền được quy định trong Chương Các tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng và thuộc đối tượng đấu tranh của lực lượng công an nhân dân. Khác với nhiều loại tội phạm khác, tội phạm rửa tiền hoạt động hết sức tinh vi, với nhiều thủ đoạn xảo quyệt, các khâu, các công đoạn rửa tiền đều được che đậy dưới các hình thức, vỏ bọc “hợp pháp”, khó phát hiện, đây là một “thế giới ngầm”, có thể nói là đối tượng rất khó đấu tranh. Theo chúng tôi cần có lực lượng nghiệp vụ chống rửa tiền thuộc Bộ Tài chính và Ngân hàng; lực lượng chuyên trách trong phòng ngừa, điều tra tội phạm rửa tiền thuộc Bộ Công an được tổ chức ở cấp Cục và cấp tỉnh.

Để đảm bảo nâng cao năng lực cho lực lượng này cần có chương trình đào tạo cho phù hợp, tập huấn chuyên môn, nghiệp vụ kế toán, tài chính, ngân hàng.

Thứ ba, tăng cường hợp tác quốc tế trong phòng chống tội phạm rửa tiền

Như đã phân tích ở trên, bọn tội phạm hình sự quốc tế khai thác triệt để các yếu tố hạn chế về hệ thống pháp luật và khả năng kiểm soát của các nước đang phát triển để rửa tiền. Chính vì vậy, với xu thế giao lưu và hội nhập quốc tế như hiện nay vấn đề hợp tác quốc tế về chống rửa tiền là tất yếu. Chúng ta cần chủ động hợp tác với cảnh sát các nước, với lực lượng đặc nhiệm chống rửa tiền quốc tế (FATF) và Interpol, Aseanpol… trong phòng, chống rửa tiền. Nội dung phối hợp gồm:

- Phối hợp trong xây dựng pháp luật về phòng, chống rửa tiền;

- Phối hợp đào tạo chuyên môn, nghiệp vụ cho lực lượng chuyên trách về phòng, chống rửa tiền;

- Tổ chức và đấu tranh chuyên án quốc tế về phòng, chống rửa tiền;

- Cung cấp, trao đổi thông tin về tội phạm rửa tiền. Đặc biệt hình thành các trung tâm dữ liệu kịp thời ngăn chặn các băng nhóm tội phạm hình sự quốc tế, các tổ chức khủng bố quốc tế có ý định đầu tư vào Việt Nam để tiến hành các hoạt động tẩy rửa tiền;

- Phối hợp trong điều tra, thu thập tài liệu và truy bắt các đối tượng phạm tội…

Thứ tư, tăng cường công tác phát hiện, điều tra, truy tố, xét xử tội phạm rửa tiền

Cần đẩy mạnh việc tiến hành các biện pháp nghiệp vụ cơ bản trong phòng, chống tội phạm rửa tiền, đồng thời đảm bảo công tác phát hiện, điều tra, truy tố, xét xử tội phạm này có hiệu quả cao nhất nhưng vừa phải đảm bảo trừng trị, răn đe, giáo dục người phạm tội, vừa phải hạn chế đến mức thấp nhất những ảnh hưởng đến các chính sách kinh tế của Đảng và Nhà nước, vấn đề thu hút đầu tư nước ngoài, môi trường đầu tư.

Ngoài các biện pháp nêu trên, chúng ta cần có quy chế phối hợp giữa các cơ quan bảo vệ pháp luật với các cơ quan hữu quan, các bộ, ngành có liên quan, đảm bảo huy động các ngành các cấp và toàn thể nhân dân trong phòng chống tội phạm rửa tiền. Đẩy mạnh công tác thông tin tuyên truyền, phổ biến đường lối chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước ta về đấu tranh phòng, chống tội phạm rửa tiền./.