Thái sư Trần Thủ Độ và Bộ Thông soái lãnh đạo cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông Cổ năm 1258
Về phía Đại Việt, chủ trương kháng chiến của triều đình nhà Trần đã trở thành quyết tâm của cả nước. Sử cũ của ta không thấy chép việc thành lập Bộ Thống soái lãnh đạo cuộc kháng chiến, nhưng qua diễn biến các trận đánh, và các vị tướng chỉ huy các trận đánh ấy, chúng ta cũng phần nào biết được thành phần nhân sự của Bộ Thống soái đó. Dưới đây, chúng tôi xin phác hoạ một vài gương mặt tiêu biểu trong Bộ Thống soái của cuộc kháng chiến vào năm 1258 ấy.
Người đầu tiên cần nhắc tới đó là Thái sư Trần Thủ Độ(1194 – 1264), Thái sư Trần Thủ Độ qua đời, hưởng thọ 71 tuổi, triều Trần truy tặng ông là Thượng phụ Thái sư Trung vũ Đại vương.Nhân sự kiện này, sử thần phong kiến nhận định về ông như sau: “Thủ Độ tuy không có học vấn, nhưng tài lược hơn người, làm quan triều Lý được mọi người suy tôn. Thái Tông lấy được thiên hạ đều nhờ mưu sức của ông cả. Vì thế ông được Nhà nước dựa cậy, quyền át cả vua” (2). Thông tin do sử cũ cung cấp cho chúng ta biết, với cương vị Thái sư, Tể tướng đứng đầu triều đình, trong vòng 40 năm, từ năm 1225 đến 1264, Trần Thủ Độ thực sự lãnh đạo mọi công việc quân quốc trọng sự của quốc gia Đại Việt thời bấy giờ. Cho nên, trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông Cổ lần thứ nhất vào năm 1258 này, Thái sư Trần Thủ Độ, mặc nhiên giữ vai trò là Tổng chỉ huy của cuộc chiến đấu. Người xưa từng ví ông như lương đống của triều đình, như cột đá giữa dòng nước chảy xiết, tưởng cũng không lấy gì là quá đáng. Chính trong những giờ phút nguy cấp nhất của cuộc chiến đấu một mất một còn giữa ta và địch, không ít kẻ tỏ ra dao động, thậm chí run sợ, như trường hợp Thái uý Trần Nhật Hạo chẳng hạn. Khi vua Trần Thái Tông hỏi về kế đánh giặc, Trần Nhật Hạo đã hoảng sợ đến nỗi, chỉ ngồi trên thuyền, lấy tay chấm nước viết hai chữ “Nhập Tống” (tức chạy vào đất Tống) lên mạn thuyền. Y cũng không còn biết cánh quân Tinh Cương mà y chỉ huy ở đâu. Ngược lại, Thái sư Trần Thủ Độ, người tướng già mưu lược (bấy giờ ông đã bước vào tuổi 65), đã hơn 40 năm cầm quân đánh giặc, lúc này càng tỏ rõ sự kiên định, sự từng trải về vai trò của mình. Khi vua Trần Thái Tông hỏi ý kiến, Trần Thủ Độ đã trả lời: “Đầu thần chưa rơi xuống đất, bệ hạ đừng lo gì khác” (3).
Trước câu nói thể hiện tinh thần kiên quyết đánh giặc, lòng tin tưởng sắt đá vào thắng lợi và cũng là thể hiện ý chí của toàn dân tộc mà Thái sư Trần Thủ Độ là người đại diện, sử gia Ngô Sĩ Liên, sống ở thế kỷ XV tỏ ra vô cùng khâm phục. Chính vì lẽ đó, ông đã phê phán rất nghiêm khắc sự hèn yếu của Trần Nhật Hạo. Ngô Sĩ Liên viết: “Trần Nhật Hạo là đại thần cùng họ với vua. Giặc đến, khiếp sợ, hèn nhát, không có kế sách chống giữ, lại còn kiếm cách xui vua mình chạy đi nhờ nước khác, thì dùng hắn làm tướng làm gì” (4).
Người giữ vai trò hết sức quan trọng trong Bộ Thống soái lãnh đạo kháng chiến chỉ đứng sau Thái sư Trần Thủ Độ, đó là vua Trần Thái Tông (1218 – 1277). Bước vào cuộc kháng chiến chống giặc Mông Cổ, Trần Thái Tông ở vào tuổi 40, cái tuổi “cưỡng sĩ”, như người xưa từng nói. Đó là cái tuổi, người đàn ông đã đủ độ chín chắn và mạnh mẽ kể cả về thể lực lẫn trí lực. Vua Trần Thái Tông, vốn là người có cá tính và dũng cảm. Trước đây, ngay từ năm 1241, “vua từng thân hành cầm quân đi đánh các trại Vĩnh An, Vĩnh bình của nước Tống phía đường bộ, vượt qua châu Khâm, châu Liêm, tự xưng là Trai Lang, bỏ thuyền lớn ở trong cõi, chỉ đi bằng thuyền nhỏ Kim Phụng, Nhật Quang, Nguyệt Quang. Người châu ấy không biết là vua, đều sợ hãy chạy trốn” (5). Còn trong cuộc chiến với đội quân hùng mạnh Mông Cổ, vua Trần Thái Tông không một chút e ngại. Sử cũ cho biết: “ Vua thân hành đốc chiến, xông pha tên đạn” (6). Việc vua Trần Thái Tông đích thân tham gia chỉ huy nhiều trận đánh, có mặt ở cả những nơi nguy hiểm, đem lại niềm tin tưởng cho quân sĩ, và là niềm tự hào cho dân tộc.
Trong hàng ngũ lãnh đạo cuộc kháng chiến, một nhân vật thứ ba xếp ngay sau Thái sư Trần Thủ Độ và vua Trần Thái Tông, phải kể đến là tướng Lê Tần. Lê Tần, tức Lê Phụ Trầnlà một đại tướng của ta trong trận Bình Lệ Nguyên nổi tiếng. Đây là trận chiến đấu đầu tiên giữa quân dân Đại Việt và bọn giặc Mông Cổ ở cách cửa ngõ Thăng Long chừng hơn 40 km, về phía Bắc. Bấy giờ quân Mông Cổ tấn công ào ạt. Vua Trần Thái Tông dấn thân vào giữa làn mưa đạn, đốc chiến. Tướng Lê Tần gan dạ hiên ngang cưỡi ngựa vào trận giặc, sắc mặt bình tĩnh, không một chút bối rối. Nhưng rồi, trước sức mạnh tạm thời của quân giặc, trận địa của ta bị lấn dần. A Triệt đã lệnh cho những tên lính thiện xạ Mông Cổ bắn vào voi của quân ta làm cho voi hoảng sợ, lồng trở lại. Lúc ấy, có người khuyên vua Trần đứng ở nhà trạm để tiếp tục chỉ huy chiến đấu và quan sát trận địa. Trước mũi nhọn tấn công của giặc, Lê Tần, vị tướng dũng cảm kiêm mưu sĩ tài ba, biết rằng quân ta chưa thể đương nổi với địch trong điều kiện này, nên ông “cố sức can vua: Nay thì bệ hạ chỉ đánh một ván dốc túi thôi! Hãy nên tạm lánh chúng, sao lại có thể dễ dàng tin lời người ta thế” (7). Vua Trần Thái Tông bèn nghe theo lời can ngăn ấy. Vua rút về đến bến Lãnh Mỹ, thì xuống thuyền. Trong khi đó, giặc Mông Cổ đã đuổi tới nơi, đứng trên bờ dùng tên bắn loạn xạ về phía vua. Tướng Lê Tần, nhanh trí, lấy ván thuyền che cho vua khỏi trúng tên của giặc. Vì thế, vua Trần Thái Tông an toàn, xuôi về Phù Lỗ, rồi về Kinh thành Thăng Long. Sau này, khi định công phong tước cho những người có công trong cuộc kháng chiến, Lê Tần được thăng chức Ngự sử đại phu. Vua lại đem Công chúa Chiêu Thành (tức Lý Chiêu Hoàng) gả cho Lê Tần. Trong niềm vui chiến thắng, vua Trần Thái Tông xúc động nói với Lê Tần: “Trẫm không có khanh, thì đâu có ngày nay. Khanh hãy cố gắng để cùng được trọn vẹn vê sau” (8). Với tài năng và mưu trí của mình, Lê Tần còn được vua Trần Thái Tông giao cho trọng trách làm Chánh sứ sang Mông Cổ, ngay sau khi cuộc chiến tranh kết thúc (9).
Ngoài ba nhân vật vừa kể trên, sử cũ còn cho biết: “Tháng 9 năm Đinh Tỵ (1257), lệnh Tả, Hữu tướng quân đem quân thuỷ bộ ra ngăn giữ biên giới, theo sự tiết chế của Quốc Tuấn” (10). Nhưng sau đấy, sử cũ không ghi chép gì thêm về đội quân phòng giữ biên giới ấy hoạt động và chiến đấu như thế nào khi quân Mông Cổ tiến vào Đại Việt. Và, vai trò của Trần Quốc Tuấn, một vị tướng trẻ tuổi của cuộc kháng chiến lần thứ nhất này, cũng chỉ được sử cũ dành cho vài dòng ấy, sau đó không thấy nhắc gì đến ông nữa. Có thể đoán định, vào thời kỳ đó, Trần Quốc Tuấn mới chừng 20 tuổi, còn Thái tử Trần Hoảng (tức vua Trần Thánh Tông sau này) còn quá trẻ, mới xấp xỉ 20 tuổi, vì vậy việc tham gia chiến đấu của các ông, phải chăng chỉ là những bước thực tập để tích luỹ kinh nghiệm trận mạc cho sau này? Các ông chưa thể có mặt trong Bộ Thống soái lãnh đạo kháng chiến được.
Một người tuy không ở trong Bộ Thống soái lãnh đạo kháng chiến, nhưng có công rất lơn đóng góp vào chiến thắng quân xâm lược Mông Cổ là Linh Từ Quốc mẫu, phu nhân của Thái sư Trần Thủ Độ. Khi quân Mông Cổ chuẩn bị tấn công chiếm Thăng Long, bà được giao toàn bộ công việc đưa vợ con, gia đình các vương hầu, hoàng tộc tạm rời khỏi Kinh đô. Sách Đại Việt sử ký toàn thưghi nhận công lao ấy của bà như sau: “Đến khi người Nguyên (đúng ra là Mông Cổ - NMT) tắt đường vào cướp, kinh thành thất thủ, Linh từ ở Hoàng Giang, giữ gìn Hoàng Thái tử, cung phi, công chúa và vợ con các tướng soái thoát khỏi giặc cướp, lại khám xét thuyền các nhà có chức giấu quân khí đều dựa vào việc quân” (11).
Trong kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên lần thứ nhất năm 1258, có thể nói Trần Thủ Độ và Bộ Thống soái lãnh đạo kháng chiến đã hoàn thành xuát sắc chức trách mà lịch sử đã đặt lên vai họ. Khi bàn về nguyên nhân thắng lợi của các cuộc kháng chiến dưới triều Trần, cố Tổng Bí thư Trường Chinh đã viết một cách cô đọng như sau: “Ưu điểm vượt trội nhất của cuộc kháng chiến đời Trần là mưu cao, mẹo giỏi” (12).
Cái “ mưu cao, mẹo giỏi” đó là: qua cuộc đọ sức đầu tiên với giặc tại mặt trận Bình Lệ Nguyên đã nhận rõ điểm mạnh, điểm yếu của quân Mông Cổ. Trần Thủ Độ và Bộ Thống soái lãnh đạo kịp thời rút kinh nghiệm và đi đến một quyết định đúng: Tạm thời tránh nhuệ khí ban đầu của giặc, cơ động lực lượng và làm cho giặc bị tiêu hao, mệt mỏi, để đến khi có thời cơ thuận lợi thì tập trung đánh một đòn quyết định.
Tư tưởng quân sự do Thái sư Trần Thủ Độ và Bộ Thống soái lãnh đạo cuộc kháng chiến chống quân Mông Cổ năm 1258 đề ra và thực hiện thành công có một giá trị hết sức to lớn, đó là những kinh nghiệm đánh giặc vô cùng quý báu cho quân dân Việt Nam, từ xưa cho đến nay. Những kinh nghiệm ấy là nền móng để hình thành nên tư tưởng chiến lược: “ lấy đoản binh chống trường trận”, “ lấy ít địch nhiều”, “ lấy nhàn chế nhọc”, thực hiện kế “ thanh dã” (vườn không nhà trống), hoặc cho giặc tạm chiếm Kinh đô, để bảo toàn lực lượng của mình… mà Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn và triều đình nhà Trần đã tổng kết và áp dụng thành công trong hai lần kháng chiến chống Nguyên – Mông lần thứ hai (1285) và lần thứ ba (1288), sau này.
Cuối cùng cần nhận rõ rằng: Câu nói của Thái sư Trần Thủ Độ trong lần kháng chiến đầu tiên: “ Đầu thần chưa rơi xuống đất, xin bệ hạ đừng lo” biểu hiện khí phách anh hùng của các vị tướng nhà Trần. Câu nói ấy có sức sống lâu dài và bất diệt. Khí phách của Trần Thủ Độ được vị Tổng Chỉ huy của hai cuộc kháng chiến sau là Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn nhắc lại với một câu chữ khác: “ Trước chém đầu thần, rồi sau hãy hàng”.
Có thể khẳng định: Quân dân Đại Việt anh hùng đã chiến thắng được đội quân xâm lược hùng mạnh Mông Cổ, bởi họ có được sự lãnh đạo của Bộ Thống soái kiên cường, khí phách, đứng đầu là Thái sư Trần Thủ Độ hết sức anh hùng và mưu trí.
Chú thích
1. Nguyên sử. phiên âm Cọcọkdu là Triệt Triệt Đô, có cách phiên âm là Trê Trếch Đu.
2. Đại Việt sử ký toàn thư. Nxb Khoa học xã hội, H. 1998, tập 2, tr 33, 34.
3. Như trên, tr 28.
4. Đại Việt sử ký toàn thư. Sđd. tập 2, tr 28.
5. Như trên, tr 18.
6. Như trên, tr 17.
7. Đại Việt sử ký toàn thư. Sđd. tập 2, tr 27 - 28.
8. Đại Việt sử ký toàn thư. Sđd. tập 2, tr 29.
9. Như trên, tr 29.
10. Như trên, tr 27.
11. Như trên, tr 31.
12. Trường Chinh: Kháng chiến nhất định thắng lợi. Nxb Sự thật, H. 1964. Tr. 8
