Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam
Thứ ba, 10/11/2009 18:36 (GMT+7)

Tể tướng Nguyễn Khản

Nguyễn Khản quê ở xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh, mẹ là bà Đặng Thị Dương, con gái thứ 2 của Tri phủ Đặng Sỹ Vinh, vốn thông minh, xinh đẹp, làu thông kinh sử, 16 tuổi lấy chồng và sinh ra Nguyễn Khản vào ngày 3 tháng 3 năm Giáp Dần (16/4/1734). Theo Hoan Châu - Nghi Tiên Nguyễn gia thế phả: Trước lúc sinh ra Nguyễn Khản, “phu nhân chiêm bao thấy ở dưới mặt trời lại có một mặt trời khác, bà có thai 11 tháng rồi sinh ra ông”. Giấc mộng đó là điềm báo trước sự thành đạt của chồng và con trai bà.

Vốn xuất thân từ một gia đình phong kiến đại quý tộc, cha đậu tiến sĩ làm quan cho triều đình nhà Lê, bản thân lại đỗ thi Hương (năm Quý Dậu), ứng tuyển hợp cách được xếp đỗ đầu bảng nên nhân có lễ bổ dụng con các quan, Nguyễn Khản được nhận chức Viên ngoại bộ Lại, sau đó vì có tiếng học giỏi được sung chức Thị giảng ở làng Quốc Phủ (dạy học cho thế tử Trịnh Sâm). Khoa Canh Thìn (1760), Nguyễn Khản thi Hội đỗ tiến sĩ, lúc đó 27 tuổi. Sau khi Trịnh Doanh mất, Trịnh Sâm lên nối ngôi. Vì có công dạy học cho chúa lúc còn thế tử nên ông được thăng chức lên Đại học sĩ kiêm Tế tửu Quốc Tử Giám. Năm Mậu Tý (1768), ông được giao kiêm luôn chức Nghiêm Hữu Đội. Với cương vị đó, Nguyễn Khản là một vị quan đồng thời kiêm chức cả văn lẫn võ trong phủ Chúa nên rất được các quan trong triều trọng vọng.

Nhân lúc chúa Trịnh du ngoạn ở Ninh Bình, được sai trông coi việc sửa sang lại cảnh trí ở núi Dục Thuý, Nguyễn Khản đã có dịp khảo sát về địa hình ở đây và cho đắp đê ngăn mặn, chống lụt bão, mở rộng đất canh tác cho Trấn Sơn Nam Hạ vào năm Đinh Dậu (1777) (tức đê Vân Hải - Ninh Bình ngày nay). Cũng trong thời gian này, xứ Nghệ An xảy ra hạn hán, lũ lụt, mất mùa thường xuyên, người dân không đủ bữa cơm no, phải ăn rau cỏ, củ nâu, thây chết đói chồng chất. Trước tình hình đó, ông đã làm biểu xin triều đình thực hiện 4 điều cơ bản nhằm cứu đói cho dân xứ Nghệ An: 1. Dời dân Nghệ An ra Thanh Hoá khẩn hoang; 2. Mở cửa biển thông thương thuyền buôn; 3. Mở đường Quỳ Hợp (Hương Khê) để dân thông thương sang trấn Ninh (Lào) buôn bán; 4. Mời Bắc khách chở gạo vào bán và mở xưởng đúc tiền ở Thị trấn Vinh, cho dân đổi tiền cổ lấy tiền mới. Năm 1778, ông được thăng Tả thị lang bộ Hình và làm Hiệp trấn sứ Sơn Tây, sau lại đổi sang võ chức làm Tả hiệu điểm (chính nhị phẩm) đổi tước là Hồng Lĩnh hầu làm trấn thủ Sơn Tây - Hưng Hoá kiêm chức thống lĩnh các đạo quân dẹp loạn vùng biên ải, giữ chính sự được yên ổn, đem lại bình yên cho dân bản xứ.

Với những việc làm đó, ưu thế của Nguyễn Khản ngày một lớn, được Trịnh Sâm tin cậy giao nhiều trọng trách của triều đình. Ngoài quan hệ chúa thượng - bề tôi, giữa Trịnh Sâm và Nguyễn Khản còn có mối quan hệ bạn bè thân thiết. Trịnh Sâm là vị chúa có học vấn, có năng khiếu về nghệ thuật, sành về lễ nhạc thi ca, tinh đời và biết người, còn Nguyễn Khản là một bậc đại thần mưu cơ, dũng lược, tài hoa, thông thạo cầm, kỳ, thi, hoạ.

Tương truyền, dinh thất của Nguyễn Khản thiết kế trang hoàng, mỗi bức tranh khung cảnh, tấm khảm đều ghi chép sự tích truyền kỳ, điển cố văn chương thi vị, tinh thất có hoa viên được trồng các loài hoa thơm, cỏ lạ, có cung thưởng nguyệt, có lầu nghe nhạc, phòng hoạ thơ, thư viện đọc sách với cách bài trí hài hoà, trang nhã cho thấy chủ nhân là người có khiếu thẩm mỹ tinh tế. Chúa Trịnh thường bộ hành tới đây, cùng Nguyễn Khản thưởng ngoạn bình phẩm cảnh trí, toạ đàm thơ ca. Trịnh Sâm đã tự tay đề ở nhà riêng Nguyễn Khản 3 chữ: “Tâm Phúc Đường” (Ngôi nhà thân thiết như ruột thịt). Nguyễn Khản được chúa ban ân cho theo ngự giá đi săn, đi câu, tắm sông, thưởng nguyệt. Đêm hội Long Trì, chỉ riêng Nguyễn Khản là được ngồi cùng mâm với vợ chồng Chúa. Mỗi khi Chúa làm thơ đều đọc cho Nguyễn Khản góp ý, nếu thấy Nguyễn Khản chưa góp ý thì Chúa coi như bài thơ chưa được hoàn chỉnh. Đến nay hầu hết các tác phẩm của Nguyễn Khản bị thất lạc, tuy nhiên qua những gì còn lại và lời truyền tụng của dân gian thì ông là bậc thầy về thơ Quốc Âm. Ông đã cũng dịch Chinh Phụ Ngâm của Đặng Trần Côn ra chữ Nôm.

Trịnh Sâm rất sủng ái Tuyên phi Đặng Thị Huệ. Khi bà sinh con trai là Trịnh Cán, Trịnh Sâm có ý dành ngôi thế tử của con trưởng (Trịnh Khải) cho con thứ (Trịnh Cán). Được tin, Nguyễn Khản tham mưu đảo chính giúp thế tử Trịnh Khải. Việc bại lộ, Trịnh Sâm xuống chỉ gọi ông về triều. Những người cùng mưu bị hành hình nhưng Nguyễn Khản nhờ có mối quan hệ thân thiết như vậy nên Chúa tha tội chết.

Năm 1782, Trịnh Sâm mất, quân lính nổi dậy rước Trịnh Khải lên ngôi chúa thay Trịnh Cán, lấy hiệu Đoan Nam Vương. Trịnh Khải liền cho gọi Nguyễn Khản về triều, giao cho làm Thượng thư bộ Lại tước Toản Quận công. Đến năm 1783, Nguyễn Khản được phong tước chức Thiếu bảo. Đồng thời, truy phong ông nội Nguyễn Khản là Nguyễn Quýnh chức Thái tể, Thượng đẳng phúc thần, truy phong cha là Nguyễn Nghiễm tước Xuân Quận công, Đức vọng Đại Vương và mẹ là Đặng Thị Dương tước Quận phu nhân. Cùng năm đó, Nguyễn Khản được thăng Nhập thị tham tụng (chức Tể tướng). Sau 2 năm Trịnh Khải lên ngôi, các quân lính cậy thế có công phù lập Trịnh Khải nên rất kiêu hãnh kéo nhau vào phủ Chúa đòi phong chức. Nguyễn Khản cùng dự mưu xin Chúa bắt chém 7 tên cầm đầu nên bị kiêu binh kéo đến đốt phá nhà riêng. Nguyễn Khản cùng em là Nguyễn Điều trốn lên Sơn Tây, gửi mật thư cho chúa Trịnh xin hội binh các trấn để trừ họa kiêu binh nhưng việc bị lộ, ông cùng Nguyễn Điều xin nghỉ trở về quê nhà. Trịnh Khải thường viết thư thăm hỏi và ban thuốc men tiền bạc, cho lấy thuế hai chiếc tàu buôn người Bắc Quốc để chi dùng. Đó là những đặc ân mà Chúa dành cho Nguyễn Khản.

Tháng 5/1785, quân Tây Sơn nổi dậy, Nguyễn Khản nghe biến, dặn dò em là Nguyễn Điều xếp đặt mọi việc rồi tự mình đem người nhà đi mành vượt biển ra Bắc để bàn chuyện chống lại Tây Sơn. Trong lúc đó, kiêu binh nổi lên muốn hãm hại ông. Vì thế, ông xin lên Sơn Tây - Hưng Hoá chiêu mộ nghĩa sĩ. Chỉ trong 10 ngày, người ứng mộ đã rất đông. Chúa triệu ông về kinh, lại sai em ông là tri phủ Nguyễn Trừ đem lính ra đón ở địa đầu huyện Mỹ Long. Ông về đến kinh, bị cảm bệnh rồi mất vào năm 1786. Triều đình sai quân đến làm lễ trước linh cữu và ban cho tên thụy là Hoành Mẫn, hiệu Thuật tiên sinh, phong làm Thượng đẳng phúc thần. Ông là người đầu tiên được làm trấn thủ và được phong công thần. Bốn năm sau, thi hài ông được cải táng về quê nhà ở Tiên Điền - Nghi Xuân - Hà Tĩnh.

Nguyễn Khản có 6 người con trai và 5 người con gái. Hai người con gái đầu là Nguyễn Thị Bành và Nguyễn Thị Thái đều thông minh, giỏi thơ ca Quốc âm. Tương truyền, khi Nguyễn Du viết Truyện Kiềuthường đưa cho cháu xem và góp ý. Cả 2 chị em đều lấy Nguyễn Huy Tự (tác giả Hao Tiên Ký). Nguyễn Thị Thái sinh Nguyễn Huy Hổ (tác giả Mai Đình Mộng Ký).

Như vậy, Nguyễn Khản là người con thành đạt nhất của Nguyễn Nghiễm. Trong sự nghiệp, Nguyễn Khản là một vị quan có uy tín ở triều đình, làm quan trải cả trong triều, ngoài trấn đều có công lớn. Dù sống trong bối cảnh chính trị, xã hội hết sức biến động, song cho đến khi cuối đời Nguyễn Khản vẫn hướng về triều Lê - Trịnh, cùng chèo chống con thuyền đất nước nhiều phen nghiêng ngả.

Xem Thêm

Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức trong sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc
Ngày 25/6/2025, tại Tp. Huế, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (Liên hiệp Hội Việt Nam) chủ trì, phối hợp với Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật thành phố Huế (Liên hiệp Hội TP. Huế) tổ chức Hội thảo “Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức để góp phần tích cực cho sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc theo tinh thần Nghị quyết số 45-NQ/TW ngày 24/11/2023”.
An Giang: 8 giải pháp thực hiện đột phá phát triển khoa học công nghệ
Đến nay, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội tỉnh) đã tập hợp được 40 hội, tổ chức thành viên với 9.554 hội viên cá nhân, trong đó có hơn 3.451 hội viên trí thức. An Giang xác định và đề ra mục tiêu về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số (KHCN, ĐMST, CĐS) đến năm 2030.
Thanh Hoá: Hội thảo KH về giải quyết tình trạng thiếu lao động ở nông thôn, lao động trực tiếp tham gia SX nông nghiệp
Sáng ngày 27/5/2025, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội) phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ, Viện Nông nghiêp tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp giải quyết tình trạng thiếu lao động sản xuất ở khu vực nông thôn, lao động có kỹ thuật, tay nghề cao trực tiếp tham gia sản xuất nông nghiệp, nhất là nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ”.
Bình Thuận: Đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ vào sản xuất
Sáng ngày 27/5, tại thành phố Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh tổ chức hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp đột phá trong ứng dụng tiến bộ khoa học, công nghệ vào thực tiễn quản lý và sản xuất trên địa bàn tỉnh Bình Thuận”.

Tin mới

Hành trình phát triển văn hóa, ngôn ngữ, giáo dục bền vững của Viện CLEF
Ngày 9/7, Viện Nghiên cứu Phát triển Văn hóa, Ngôn ngữ và Giáo dục (Viện CLEF) đã tổ chức lễ kỷ niệm 5 năm thành lập. Đây là dịp để nhìn lại hành trình hình thành và phát triển của Viện, là lời tri ân sâu sắc gửi tới các đối tác, chuyên gia và cộng đồng học thuật đã luôn đồng hành, hỗ trợ và tiếp sức cho những bước tiến của Viện trong suốt thời gian qua.
Tìm giải pháp thực hiện hiệu quả các dự án viện trợ không hoàn lại
Thủ tục hành chính thực hiện và quản lý các dự án viện trợ không hoàn lại hiện nay còn phức tạp; quy trình xét duyệt, giải ngân còn chậm, ảnh hưởng đến tiến độ và sự hài lòng của đối tác; năng lực quản lý hạn chế; một số đơn vị thành viên thiếu chuyên môn về giám sát tài chính, báo cáo theo chuẩn quốc tế; biến động kinh tế, chính trị toàn cầu khiến nguồn viện trợ không ổn định....
Chủ tịch Phan Xuân Dũng tiếp xúc cử tri tỉnh Khánh Hòa sau kì họp thứ 9, Quốc hội khóa XV
Ngày 9-10/7, Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Khánh Hòa gồm ông Phan Xuân Dũng, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, bà Đàng Thị Mỹ Hương, Phó Trưởng đoàn chuyên trách Đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh và ông Nguyễn Văn Thuận đã có các buổi tiếp xúc cử tri tại xã Bác Ái Tây và xã Phước Hà sau kì họp thứ 9, Quốc hội khóa XV.