Phòng thí nghiệm trọng điểm (PTNTĐ) bao giờ đạt tầm thế giới?
Cách đây 1 năm, PTNTĐ công nghệ gen (Viện Công nghệ sinh học) đã chính thức khánh thành sau 5 năm triển khai xây dựng với số vốn là 57 tỉ đồng. Theo thông báo của Viện Công nghệ sinh học, thời gian qua, PTNTĐ này đã được giao trực tiếp, trúng thầu và thực hiện thành công nhiều công trình nghiên cứu quan trọng trong lĩnh vực công nghệ sinh học như công trình giải mã gen người Việt Nam, công trình xác định thi thể người Việt Nam để phục vụ tìm hài cốt liệt sĩ, giải mã gen virus H5N1, sản xuất vắc-xin chống cúm gia cầm cho người và gia cầm, sản xuất thuốc từ nguồn thảo dược Việt Nam... Cùng thời gian đó, PTNTĐ công nghệ tế bào động vật (Viện Chăn nuôi) đã tham gia vào thực hiện nhiều đề tài khoa học như: Nghiên cứu ứng dụng kĩ thuật di truyền phân tử trong chọn, tạo giống vật nuôi năng suất cao; Nghiên cứu phát triển công nghệ phôi và thử nghiệm công nghệ cloning trong nhân tạo giống bò sữa cao sản; xác định kiển gen quy định tỉ lệ thịt xẻ ở một số giống bò nuôi thịt tại Việt Nam... PTNTĐ công nghệ mạng và đa phương tiện đặt tại Viện Công nghệ thông tin cũng đã xây dựng thành công quy trình công nghệ thực tại ảo, có thể ứng dụng trong rất nhiều ngành như: tái tạo các cổ vật, di sản văn hóa, kiến trúc cổ, thử nghiệm va đập trong giao thông, tái tạo hình ảnh các vụ giao thông, tái tạo hình ảnh các vụ giao thông nghiêm trọng. Ngoài ra, PTNTĐ này cũng thực hiện một số dự án lớn về an ninh mạng phục vụ an ninh, quốc phòng, xây dựng được hai phòng thí nghiệm tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh nhằm phục vụ công tác hội thảo từ xa, hội nghị truyền hình...
Tuy đạt được một số kết quả khả quan, nhưng nhìn tổng thể, việc xây dựng và phát triển các PTNTĐ hiện đang bộc lộ những khiếm khuyết nhất định. Trước hết là quy trình thực hiện theo các quy chế của đầu tư cơ bản, phải qua nhiều cấp phê duyệt rất mất thời gian trong khi các đời máy móc và thiết bị thí nghiệm thay đổi rất nhanh. Nhiều thiết bị lúc lập dự toán vẫn là công nghệ hiện đại nhưng khi đưa vào vận hành đã trở thành lạc hậu. Đây chính là băn khoăn của hầu hết những người được giao phụ trách các PTNTĐ. Mặt khác, tình trạng rất nhiều PTNTĐ thiếu nguồn nhân lực hoặc vừa làm vừa đào tạo đã hiển hiện rất rõ. Trình độ của nhiều cán bộ vẫn là “phổ cập và chạy theo máy móc”, chưa phát huy được hết khả năng của thiết bị chuyên dụng. Tuy nhiên, điều này không hẳn là trở ngại lớn khi chúng ta có một đội ngũ nhà khoa học trẻ ham học hỏi hiện đang được học tập ở nước ngoài và sẽ về nước trong thời gian tới.
Đáng lưu ý nhất là dù đề án xây dựng các PTNTĐ đã tiến hành được 2/3 thời gian nhưng đến nay một quy chế hoạt động và tổ chức hoàn thiện cho nó vẫn là câu hỏi chưa có câu trả lời. Những trở ngại chính trong vấn đề này vẫn là những quyết sách liên quan đến một số vấn đề như: tư cách pháp nhân, biên chế cán bộ và thành viên hội đồng PTNTĐ. Sự chưa rõ ràng ấy phần nào ảnh hưởng đến khả năng phát triển, nghiên cứu của các PTNTĐ, nhất là thu hút đội ngũ các nhà khoa học không thuộc đơn vị chủ quản của phòng thí nghiệm cùng hợp tác thực hiện các đề tài, dự án, trong đó có các doanh nghiệp.
Một nhà khoa học đang công tác tại Viện KHCN Việt Nam cho biết: Thủ tục đối với các PTNTĐ hiện vẫn phức tạp dẫn đến tiến độ triển khai chưa đạt yêu cầu và tâm lý ngại ngùng cho những người được giao quyền phụ trách. Điều này sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả đầu tư. Việc quan trọng nhất của chúng ta hiện nay là phải sớm có được quy chế tổ chức và hoạt động cho PTNTĐ để giám đốc các phòng thí nghiệm thực sự là người có quyền và có thể ra được các quyết định nhanh chóng. Nếu quyền tự chủ cho các PTNTĐ không cao, không có cơ chế kêu gọi các nhà khoa học tham gia nghiên cứu, thử nghiệm thì sẽ rất lãng phí chất xám cũng như cơ sở vật chất. PTNTĐ cần phải là phòng thí nghiệm “mở” để các nhà khoa học cùng phối hợp các nghiên cứu chung và riêng, âu cũng là môi trường tốt để gắn kết các nhà khoa học ở nước ta vốn phần nhiều vẫn thích cát cứ theo lãnh địa riêng như bấy lâu.
Chủ trương xây dựng các PTNTĐ hiện đang thu hút sự quan tâm của nhiều người. Tuy nhiên, với số vốn đầu tư không nhỏ, chúng ta có quyền đặt ra câu hỏi: liệu đến thời điểm nào tất cả PTNTĐ đã được đầu tư sẽ có công trình nghiên cứu đạt trình độ quốc tế, kết quả được sử dụng rộng rãi và trở thành sức bật của một số ngành, lĩnh vực phục vụ sự phát triển của đất nước. Đòi hỏi ấy hẳn là chính đáng! Nhưng trước khi giải được bài toán này, rõ ràng những bất cập nêu trên cần sớm được giải quyết. Được biết, Bộ KHCN cũng mới chỉ dự kiến sẽ hoàn thành xây dựng quy chế mới cho PTNTĐ trong quý I năm 2007.